مسجد قُبا
 
منطقه قبا در فاصله شش كیلومترى جنوب مسجدالنبى(صلى الله علیه وآله) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعى و پر آب اطراف مدینه به شمار مى آید. به همین دلیل نخلستان هاى زیادى در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه، كه به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته مى شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و در واقع سر راه مكه به مدینه، نخستین استقبال كنندگان از مهاجرین و نیز شخص رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در وقت هجرت بودند.
 
پیش از آمدن رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، شمارى از مهاجران كه از مكه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سكونت گزیدند. پس از آن كه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به قبا آمدند، چند
 
روزى در آنجا توقف كرده و آنگاه كه خانواده آن حضرت همراه على بن ابى طالب(علیه السلام) به ایشان پیوستند، راهىِ محلّ اصلى یثرب; یعنى جایى كه امروزه مسجدالنبى(صلى الله علیه وآله) قرار دارد،شدند.
 
در چند روزى كه پیامبر(صلى الله علیه وآله) در قبا بود، مسجدى در این ناحیه بنا كرد كه طى آن، تنها دیوارى از سنگ هاى حرّه بر گرد آن كشیده شد. البته تا زمان توسعه ولیدبن عبدالملك مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه هاى خرما بود.
 
بنا به روایات فراوان، مسجد قبا مصداق آیه "  ... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ... " مى باشد. این آیه اشاره به این نكته دارد كه این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در این مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد یاد شده را به نام
 
«مسجد التقوى» مى شناختند.این آیه در برابر مسجد ضرار نازل شد كه برخلاف مسجد قبا كه بر پایه «تقوا» ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه «نفاق و اختلاف» بنا گردید. تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معناى همان روز تأسیس مسجد است كه با نیت خالص بنا نهاده شد.
 
همچنین نقل شده است كه آیه "  ... فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ "  در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. این آیه در كنار آیاتى كه اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نُهم هجرى، اندكى پیش از جنگ تبوك است.
 
یاقوت حِمَوى در اوایل قرن هفتم هجرى نوشته است كه مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ویرانه آن باقى است. زائرانى كه براى زیارت مسجد قبا به این ناحیه مى آیند، به مسجد ضرار هم سرى زده و با زدن لگدى به آن، از آنجا مى گذرند.
 
به هر روى، مسجد قبا نخستین مسجدى است كه رسول الله(صلى الله علیه وآله) آن را بنا كرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود:
 
«مَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ أتى مَسْجِدَ قُباء فَصلّى فِیهِ رَكْعَتَیْن كانَ كأجْرِ عُمْرة».
 
«كسى كه در خانه اش وضو بگیرد، آنگاه به مسجد قبا درآید و دو ركعت نماز بگزارد، ثواب یك عمره را برده است.»
 
در حدیث دیگرى هم آمده است:
 
«كانَ النَّبِىُّ(صلى الله علیه وآله) یَأتِی مَسْجِدَ قُباء راكباً وَ ماشِیاً فَیُصَلّی فِیهِ رَكْعَتَیْن».
 
«رسول خدا، گاه پیاده وگاه سواره به مسجد قبا مى آمد ودوركعت نمازدر آن
 
مى خواند.»
 
ورود رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الأول نوشته اند. آن حضرت در این چند روز میهمان كلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعدبن خَیْثمه با مردم نماز مى خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ اُحد به شهادت رسیدند. خانه سعد بن خَیْثمه و كلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربى ـ بوده و هر دوى آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه سال 1406 قمرى، خانه سعدبن خَیْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طى چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نیز وارد شده و در آن نماز مى خواندند. در حال حاضر، محل این دو مسجد، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است.
 
رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بعدها نیز كه در مركز مدینه ساكن شد، هر هفته، گاه روزهاى شنبه و گاه دوشنبه به قبا مى آمد و در این مسجد نماز مى گزارد. ابن شَبّه نوشته است: «إنَّ النَّبی (صلى الله علیه وآله) كانَ یَأتِى قُباء یَوْمَ الإثْنَین».
 
گفتنى است برخى ازساكنان قبا،از چهره هاى بسیار خوب اصحاب آن حضرت بودند.
 
عمربن عبدالعزیز در آخرین دهه قرن اول هجرى، به دستور ولید بناى اولیه مسجد قبا را خراب كرد و از نو بنایى استوار برپا ساخت و براى آن رواق هایى نیز افزود.
 
مسجد قبا بعدها به دست جمال الدین ابومنصور اصفهانى، یكى از وزراى حكّام موصل، در سال 555 قمرى بازسازى شد. آثار این وزیر در تمامى مكه و مدینه دیده مى شود و ما در این كتاب، از چندین موردِ آن یاد كرده ایم.
 
مسجد قبا همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعمیرات اساسى در آن انجام شده است. در سال 1388 قمرى ملك فیصل رواق هاى آن را در جهت شرقى مسجد توسعه داد.
 
بناى جدید آن، كه در 26 صفر سال 1406 قمرى به پایان رسید، در شكل معمارى جدیدخود، یكى از مهم ترین و زیباترین مساجدى است كه در مدینه منوره قرار دارد. در بناى فعلى چهار مناره براى این مسجد در نظر گرفته شده كه هر كدام 47 متر طول دارد. مساحت تقریبى آن و بناهاى جانبى مربوط به آن، در محدوده اى به مساحت 13500 متر مربع مى باشد كه بر اساس محاسبات معماران آن، جاى بیست هزار نمازگزار را دارد.
 
باید این نكته را نیز افزود كه دست كم نیمى از ساكنان اصلى منطقه قبا از شیعیان بوده اند كه هنوز نیز مراكز متعدد كوچكى براى اقامه نماز دارند. طبیعى است در سال هاى اخیر، مهاجران فراوانى به این منطقه آمده و تركیب جمعیتى آن را دگرگون كرده اند.