سرزمین منا
 
سرزمین منا، كه پس از گذشتن از وادى محسِّر آغاز مى شود، فاصله اى به طول حدود 5/3 كیلومتر و عرض تقریبى پانصد متر، میان دو كوه ممتد قرار دارد و انتهاى آن به مكه ختم مى شود. حدود منا نیز با تابلوهایى مشخص شده و در مسیر مكه، جمره عقبه، حد منا به حساب مى آید. منا جایى است كه حجّاج از روز دهم تا دوازدهم ـ و برخى تا روز سیزدهم ـ در آن مى مانند. قسمت پایانى منا; یعنى عَقَبه،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 
1 ـ بقره : 198
 
آنجا با رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بیعت كردند و بیعت آنها با نام «بیعة العقبه» شهرت یافت. در این
باره، ذیل مدخل مسجد البیعه سخن خواهیم گفت. دورترین قسمت آن به مكه، وادى محسِّر است كه میان مزدلفه و منا قرار دارد و محلى است كه گفته مى شود سپاه ابرهه در آنجا گرفتار عذاب الهى شدند.
 
گفته اند كلمه «منا» بر گرفته از این سخن امام رضا(علیه السلام) است كه فرمود: منا را از آن جهت «منا» خوانند كه جبرئیل به ابراهیم گفت: «تَمَنَّ عَلَى رَبِّكَ مَا شِئْتَ»;(1) «هرچه ازخداوند مى خواهى، آرزو كن.» ابراهیم از خداوند خواست به جاى ذبح فرزندش، قوچى را بفرستد تا به عنوان فدیه اسماعیل، آن را ذبح كند و خداوند آرزوى او را برآورده كرد.(2)
 
كار اصلى حُجّاج در منا، چنان است كه در روز دهم، ابتدا جمره عقبه را رمى مى كنند. پس از رمى، «قربانى» و سپس «حَلْق» یا «تقصیر» انجام مى شود و بدین ترتیب از حالت احرام
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 
1 . وسائل الشیعه، ج16، ص355
 
2 . عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 91 ; علل الشرائع، ص 435
 
بیرون مى آیند. آنان موظفند در روز یازدهم و دوازدهم هر سه جمره ـ اولى، ثانیه و عقبه ـ را رمى كنند و به علاوه شبها را ـ به تفصیلى كه در مناسك آمده است ـ در منا بیتوته كنند. اینها اعمالى است كه از پیش از اسلام در حج وجود داشته و آغازگر آن ابراهیم بوده است.
 
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: علت رمى جمرات آن است كه شیطان در محل جمره بر ابراهیم ظاهر شد. جبرئیل از ابراهیم خواست تا هفت سنگ به او بزند و با زدن هر سنگ تكبیر بگوید. ابراهیم چنین كرد و این سنّت شد.(1)
 
از همان صدر اسلام، دو جمره اولى و وسطى، از تمامى اطراف باز و قابل رمى بوده است; اما جمره عقبه، سینه كوه بوده و رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در حالى كه در سمت چپش مكه و سمت راستش منا بود، آن را رمى مى كرد.(2) بنابر روایات شیعه، مستحب آن است كه فرد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 
1 . علل الشرائع، ص 437
 
2 . التاریخ القویم، ج 6، ص 15
 
رمى كننده، پشتش به مكه و رویش به طرف جمره باشد.
 
در سال 1376 ق. عبدالله بن دهیش، رییس محاكم شرعى مكه، فتوا به تخریب این كوه داد، مشروط بر آن كه از آن سوى رمى صورت نگیرد; اما اكنون از هر طرف به جمره عقبه رمى مى شود.
 
در گذشته و تا زمان دولت عثمانى، از شب عید قربان و دو روز بعد، جشن و سرور در منا برپا و همه جا چراغان مى شده است. یك زن شاعره اصفهانى كه در نیمه نخست قرن دوازدهم هجرى به حج مشرف شده و سفرنامه منظومى از سفر خویش فراهم آمده، وقتى منا را در جشن و سرور دیده، آن را اینگونه وصف كرده است:
 
كنون بشنو تو از وصف چراغان *** كه كردندى فروزان آل عثمان
 
چنان جشنى دو شب اندر منا شد *** كه زهره بهر رقاصى بپا شد
 
دو فرسخ شد چراغان كوه و صحرا *** كه نتوان وصف او را كرد انشا
 
به هر سو تا كه كردى چشم كس كار *** فروزان بُد چراغان چون گل نار
 
غلط گفتم غلط، نورى نمایان *** منا چون لاله زارى از چراغان
 
فروزان شد ز هر سو صد اشاره *** قنادیلش فزونتر از ستاره
 
ز بس سوى هوا موشك روان شد *** چراغانِ دگر در آسمان شد
 
گل غران چو بر غریدن آمد *** ز دهشت چرخ برگردیدن آمد
 
به گردش آمدى چون چرخك نار *** ز گردش اوفتادى چرخ دوّار
 
بس آتش بازى از انواع و اقسام *** كه كردندى فروزان مردم شام(1)
 
یكى از مسائل فقهى مورد بحث در منا، آن بوده است كه آیا ساختمان در آنجا رواست یا خیر. در این باره، اختلاف نظریه هاى فراوانى وجود داشته است. پیش از دوره وهابى ها  ساختمان هاى متعددى در منا بوده است; اما پس از آن، براى مدتى آن بناها تخریب شد و تا این اواخر شیخ عبدالله بن باز با ساختن بناى دائمى در آنجا مخالف بود. از سال 1418 به این سو، چادرهاى جدیدى درست شده است. این چادرها از جنس برزنت و غیرقابل احتراق تهیه و در طول سال برچیده نمى شود.
 
همچنین راه هاى اصلى و فرعى، همه سنگفرش یا آسفالت شده و به این ترتیب منا در ایام حج، دلپذیر شده است. گفتنى است چادرهاى ایرانى در نخستین بخش منا، پس از عبور از وادى محسّر قرار دارد. این بخش در عین حال كه از جمرات دور است، اما از نظافت و خلوتى بیشترى از نظر رفت و آمد سایر حجاج برخوردار است.
 
قربانگاه هاى منا در گذشته در بخش ورودى به منا از سمت وادى محسِّر، واقع شده بود كه گویا چیزى از آن در منا نبود. از سال 1420 هجرى، قربانگاه اصلى به محل دیگرى در فاصله 500 مترى منا به نام مُعَیْصم انتقال یافته و به صورت مجهز و با تقسیم بخشهاى آن براى حجاج كشورهاى مختلف، به فعالیت مشغول است. هنوز بخشى از قربانگاه ها نیز در همان منطقه قرار دارد.
 
این نیز گفتنى است كه روزهاى دهم تا دوازدهم ذى حجه را «ایام تشریق» مى نامند. این تشریق به معناى خشك كردن گوشت هاى قربانى است كه از این طریق براى حفظ آنها از فاسد شدن استفاده مى شده و ماه هاى بعد مورد استفاده قرار مى گرفته است.
 
در گذشته و از قرون نخست اسلامى، چندین مسجد در منا وجود داشته كه برخى از میان رفته و برخى موجود است.